Q. భారతీయ సమాజంలో కుటుంబం, వివాహం, బంధుత్వాల పాత్రను చర్చించండి. నగరీకరణ మరియు సామాజంలోని మార్పుల నేపథ్యంలో ఈ సంస్థలలో చోటు చేసుకుంటున్న మార్పులను వివరించండి?

పరిచయం:
“మనిషి జన్మిస్తాడు, కానీ సంస్కారం అతన్ని నిజమైన మానవుడిగా తీర్చిదిద్దుతుంది.” ఈ వాక్యం భారతీయ సమాజంలోని కుటుంబం, వివాహం, బంధుత్వం వంటి సంస్థలు సాంఘికీకరణకు కేంద్ర బిందువులుగా ఎలా పనిచేస్తాయో సూచిస్తుంది. భారతీయ సంస్కృతి యొక్క పునాదులుగా, ఈ సంస్థలు విలువలను అందిస్తాయి, సామాజిక నిర్మాణాన్ని కాపాడతాయి మరియు వ్యక్తిగత గుర్తింపును రూపొందిస్తాయి. పితృస్వామ్య మరియు కులాధారిత సంప్రదాయాల్లో పాతుకుపోయిన ఈ సంస్థలు, నగరీకరణ, విద్య, చట్ట సంస్కరణల మధ్య పరిణామం చెందుతూ, స్థిరత్వం మరియు మార్పు రెండింటినీ ప్రతిబింబిస్తున్నాయి.

విషయం:
అ. సాంప్రదాయ భారతీయ సమాజంలో కుటుంబం, వివాహం, బంధుత్వం యొక్క పాత్ర
1. సాంఘికీకరణలో కుటుంబం యొక్క ప్రాథమిక పాత్ర
a. కుటుంబం సాంస్కృతిక విలువలు, ప్రవర్తనా నియమాలు, లింగ పాత్రల ప్రసారంలో కేంద్ర బిందువుగా ఉంటుంది.
b. ఇది సంప్రదాయాలు, మతాచారాలు, సామూహిక గుర్తింపు యొక్క తరతరాల వారసత్వాన్ని సులభతరం చేస్తుంది.
c. NFHS-5 గణాంకాల ప్రకారం, 70% కంటే ఎక్కువ భారతీయ పిల్లలు బహుతరాల కుటుంబాలలో నివసిస్తున్నారు. ఇది ఉమ్మడి కుటుంబాలు సాంఘికీకరణలో కొనసాగుతున్న పాత్రను సూచిస్తుంది.

2. సామాజిక-మత సంస్థగా వివాహం
a. భారతదేశంలో వివాహం కేవలం పౌర ఒప్పందంగా కాకుండా, పవిత్ర బాధ్యత (ధర్మం)గా పరిగణించబడుతుంది.
b. ఇది వంశపారంపర్యాన్ని చట్టబద్ధం చేస్తుంది. లైంగికతను నియంత్రిస్తుంది. అలాగే సామాజిక క్రమాన్ని కాపాడుతుంది.
c. 2011 జనాభా లెక్కల ప్రకారం, 35-49 సంవత్సరాల వయస్సు గల స్త్రీలలో సుమారు 99% మంది వివాహం చేసుకున్నారు. ఇది ఈ సంస్థ యొక్క సర్వవ్యాప్త స్వభావాన్ని ప్రతిబింబిస్తుంది.

3. హక్కులు మరియు బాధ్యతల నియంత్రణకారిగా బంధుత్వం
a. బంధుత్వం ఆచార బాధ్యతలు, ఆర్థిక సహకారం, సంరక్షణ బాధ్యతలను నిర్ణయిస్తుంది.
b. ఇది వంశ వ్యవస్థలను—ప్రధానంగా పితృవంశీయ వ్యవస్థలను నిర్దేశిస్తుంది. సంస్కృతి మరియు వారసత్వానికి మార్గనిర్దేశం చేస్తుంది.
c. హిందూ వారసత్వ చట్టం (1956, 2005లో సవరించబడింది) కుమార్తెలకు సమాన వారసత్వ హక్కులను అందిస్తుంది.

4. కులం మరియు సమాజ గుర్తింపు యొక్క సంరక్షణ
a. కుటుంబం మరియు బంధుత్వం కులాధారిత స్వజాతి వివాహాలు, గోత్ర నియమాలు, వంశ సరిహద్దులను కాపాడతాయి.
b. ఈ సంస్థలు తరతరాలుగా కుల హోదాలను అందిస్తున్నాయి.
c. NSSO డేటా ప్రకారం, సుమారు 93% భారతీయ వివాహాలు ఒకే కులంలో జరుగుతాయి. ఇది కుల సమగ్రతను కాపాడటంలో కుటుంబం యొక్క పాత్రను తెలియజేస్తుంది.

5. రాజకీయ మరియు ఆర్థిక సంస్థాగతంగా బంధుత్వం
a. బంధుత్వాలు రాజకీయ సమీకరణలను ప్రభావితం చేస్తాయి. ముఖ్యంగా గ్రామీణ భారతదేశంలో కులం బంధుత్వంతో సమానంగా ఉంటుంది.
b. ఆర్థిక నిర్ణయాలు, భూమి యాజమాన్యం, వృత్తి నమూనాలు తరచూ బంధు-ఆధారిత సంబంధాల ద్వారా నిర్వహించబడతాయి.
c. SECC 2011 గణాంకాల ప్రకారం, పంచాయతీ రాజ్ సంస్థలలో కుల-సమలేఖన బంధు సమూహాల ఆధిపత్యం కనిపిస్తుంది. ఇది గ్రామీణ పాలన మరియు వనరులపై వారి పట్టును ప్రతిబింబిస్తుంది.

ఆ. నగరీకరణ మరియు సమకాలీన మార్పుల సందర్భంలో ఈ సంస్థల పరివర్తన
1. ఉమ్మడి నుండి చిన్న కుటుంబ నిర్మాణాలకు మార్పు
a. నగర వలసలు, గృహ పరిమితులు, వృత్తిపరమైన చలనశీలత కారణంగా, ముఖ్యంగా మహానగరాల్లో చిన్న కుటుంబాలు పెరిగాయి.
b. 2011 జనాభా లెక్కల ప్రకారం, 80% నగర గృహాలు ఇప్పుడు చిన్న కుటుంబాలను కలిగి ఉన్నాయి. ఇది సాంప్రదాయ నిర్మాణాల నుండి మార్పును సూచిస్తుంది.

2. పరిణామం చెందుతున్న లింగ పాత్రలు మరియు గృహల గతిశీలత
a. స్త్రీ అక్షరాస్యత—1951లో 8.9% నుండి 2022లో సుమారు 77%కి పెరిగింది. ఇది నిర్ణయాధికారంలో స్త్రీల పాత్రను మెరుగుపరిచింది.
b. 25% స్త్రీ శ్రమికశక్తి పాల్గొనడం (PLFS 2022) తో, స్త్రీలు గృహ ఆదాయానికి ఎక్కువగా సహకరిస్తూ స్వాతంత్ర్యాన్ని ప్రకటిస్తున్నారు.
c. సహజీవన సంబంధాల పట్ల పెరుగుతున్న ఆమోదం మరియు విడాకుల రేటు (1.1%, Census 2011) పెరుగుదల వంటివి ముఖ్యంగా నగర ప్రాంతాల్లో, ఈ మార్పును సూచిస్తున్నాయి.

3. కులాంతర మరియు మతాంతర వివాహాల పెరుగుదల
a. నగర గోప్యత, ఉన్నత విద్య, చట్టపరమైన రక్షణ వంటివి కులాంతర మరియు మతాంతర సంబంధాలను సులభతరం చేశాయి.
b. ప్రత్యేక వివాహ చట్టం (1954) మతాచారాలు లేకుండా ఇటువంటి వివాహాలను అనుమతిస్తుంది.
c. NFHS-5 గణాంకాల ప్రకారం, భారతీయ వివాహాలు 10% కులాంతర వివాహాలు జరుగుతున్నాయి. ఈ ధోరణీ మహానగరాలలో మరింత స్పష్టంగా కనిపిస్తుంది.

4. ప్రత్యామ్నాయ బంధుత్వాల ఆవిర్భావం
a. సహజీవన భాగస్వామ్యాలు, ఒంటరి తల్లిదండ్రుల కుటుంబాలు, LGBTQ సంబంధాలు వంటి సాంప్రదాయేతర కుటుంబ రూపాలు ప్రస్తుతం అనేకం కనిపిస్తున్నాయి.
b. గృహ హింస నుండి మహిళల రక్షణ చట్టం (2005) వివాహేతర గృహ ఏర్పాట్లలో మహిళలకు చట్టపరమైన రక్షణను విస్తరిస్తుంది. ఇది సామాజిక మరియు చట్టపరమైన నైతికతతో కూడిన ప్రగతిశీల మార్పులను ప్రతిబింబిస్తుంది.

5. ఆచార విధానాల సరళీకరణ
a. యువ తరాలు కులం మరియు మతంతో సంబంధం కలిగిన విస్తృత ఆచారాల నుండి దూరంగా వెళ్తున్నాయి.
b. పౌర వేడుకలు లేదా సరళమైన వివాహాలకు ప్రాధాన్యత పెరుగుతోంది.
c. Pew Research (2021) ప్రకారం, ప్రేమ వివాహాలకు మద్దతు పెరుగుతోంది మరియు కఠిన సాంప్రదాయ ఆచారాల పట్ల అనుసరణ తగ్గుతోంది. ఇది వ్యక్తిగత ఎంపిక వైపు విస్తృత సాంస్కృతిక మార్పును సూచిస్తుంది.

ముగింపు
వైదిక భారతదేశంలో గోత్ర-బద్ధ బంధుత్వ నిర్మాణాల నుండి హిందూ చట్టం కింద సంకేతీకరించబడిన పితృస్వామ్య ఉమ్మడి కుటుంబాల వరకు, కుటుంబం, వివాహం, బంధుత్వం భారతదేశ సామాజిక నైతిక విలువలను ఎల్లప్పుడూ బలపరిచాయి. ఈ రోజు, 52% నగర చిన్న కుటుంబాలు (IHDS-II) మరియు DINK (డ్యూయల్ ఇన్‌కమ్, నో కిడ్స్) జీవనశైలి పెరుగుదలతో, ఈ సంస్థలు వ్యక్తిగత గృహస్థితి, పునర్నిర్వచించబడిన బంధుత్వాల వైపు మారుతున్నాయి. ఇవి విస్తృత నగర ఆధునికత మరియు మార్పులను ప్రతిబింబిస్తాయి.