Q. తెలంగాణ ఉద్యమంలో ప్రవేశపెట్టబడిన ఎనిమిది సూత్రాలు మరియు ఐదు- ఐదు సూత్రాల పథకాల యొక్క ముఖ్య లక్షణాలు ఏమిటి, మరియు ఈ చొరవలు తెలంగాణ ప్రజల ఆకాంక్షలను సంతృప్తిపరచడంలో ఎందుకు విఫలమయ్యాయి?

పరిచయం:
1969 తెలంగాణ ఉద్యమం ఉధృతమైన సమయంలో, ప్రధానమంత్రి ఇందిరా గాంధీ ఎనిమిది-సూత్రాల ప్రథకాన్ని ప్రతిపాదించారు, తరువాత 1972లో ఐదు-సూత్రాల పథకాన్ని ప్రవేశపెట్టారు. ఈ ప్రణాళికలు ప్రాంతీయ ఆకాంక్షలను మరియు జాతీయ ఐక్యతను సమతుల్యం చేయడానికి రూపొందించబడినప్పటికీ, తెలంగాణ ప్రజల ఆశలను నెరవేర్చడంలో విఫలమయ్యాయి. ఈ ప్రణాళికలు సమస్యలను సమన్వయం చేయడానికి ఉద్దేశించినప్పటికీ, తెలంగాణ ప్రజల యొక్క ఆకాంక్షలను తీర్చలేకపోయాయి.

విషయం:
I. ఎనిమిది-సూత్రాల మరియు ఐదు-సూత్రాల ప్రథకాల యొక్క ప్రధాన అంశాలు
ఎ. ఎనిమిది-సూత్రాల పథకం(ఏప్రిల్ 1969)
1. ముల్కీ నిబంధనల అమలు: ప్రభుత్వ ఉద్యోగాలలో స్థానికులకు ప్రాధాన్యతను బలోపేతం చేసింది. తెలంగాణ స్థానికులు ముఖ్యమైన ప్రభుత్వ పదవులలో నియమించబడేలా చూసింది.
2. స్థానికేతరుల బదిలీ: ముల్కీ నిబంధనలను ఉల్లంఘించిన స్థానికేతరులని తెలంగాణ ఉద్యోగాల నుండి తొలగించడం.
3. ఆర్థికాభివృద్ధి: తెలంగాణ అభివృద్ధి కోసం, ప్రత్యేకించి విద్య, సాగునీటి, మరియు వ్యవసాయ రంగాలలో నిధులను ప్రత్యేకంగా కేటాయించడం.
4. సాగునీటి ప్రాధాన్యతలు: తెలంగాణ వ్యవసాయ అవసరాలకు సాగునీటి వనరులు ఉపయోగించబడతాయని నిర్ధారించడం.
5. విద్యా ప్రాధాన్యతలు: ఉన్నత విద్యలో తెలంగాణ విద్యార్థులకు సీట్లను రిజర్వ్ చేయడం మరియు వారికి ప్రాధాన్యత ఇవ్వడం.
6. భూమి మరియు వనరుల పంపిణీ: కృష్ణా మరియు గోదావరి నదుల నీటితో సహా భూమి మరియు వనరుల న్యాయమైన పంపిణీకి హామి ఇవ్వడం.
7. స్థానికులకు ఉద్యోగ రక్షణ: విద్య, పోలీసు, మరియు పరిపాలనలో తెలంగాణకు న్యాయమైన ఉద్యోగ వాటా లభిస్తుంది.
8. తెలంగాణ ప్రాంతీయ మండలి: ప్రథకం యొక్క నిబంధనల అమలును పర్యవేక్షించడానికి ప్రాంతీయ మండలిని స్థాపించడం.

బి. ఐదు-సూత్రాల పథకం (నవంబర్ 1972)
1. నాన్ గెజిటెడ్ ఉద్యోగాలకు ముల్కీ నిబంధనలు: తెలంగాణలో ఉపాధ్యాయులు, ఇంజనీర్లు, మరియు వైద్యుల వంటి నాన్ గెజిటెడ్ పోస్టులకు ముల్కీ నిబందనలను విస్తరించడం.
2. ప్రభుత్వ ఉద్యోగాలలో స్థానికులకు ప్రాధాన్యత: పోలీసు మరియు సేవలలో తెలంగాణ స్థానికులకు నియామకంలో ప్రాధాన్యత ఇవ్వడం.
3. ప్రత్యేక విద్యా సంస్థలు: తెలంగాణ ప్రజలకు ప్రత్యేక విద్య సంస్థలను మరియు వృత్తి శిక్షణ కేంద్రాలను ఏర్పాటు చేయడం.
4. తెలంగాణకు వనరుల వాటా: సాగునీటి ప్రాజెక్టులు మరియు పారిశ్రామిక అభివృద్ధికి నిధులతో సహా వనరుల సమాన కేటాయింపును హామీ ఇవ్వడం.
5. స్థానిక నాయకత్వ ప్రోత్సాహం: రాష్ట్ర మరియు జాతీయ స్థాయిలో తెలంగాణకు తగిన రాయితీ ప్రాతినిధ్యం లభిస్తుంది. స్థానిక నాయకులను కీలక పదవులు ఇవ్వడం.

II. ప్రధాన డిమాండ్లను పరిష్కరించడంలో లోపాలు
ఎ. అమలు సమస్యలు
1. ఎనిమిది-సూత్రాల పథకం హామీలు ఉన్నప్పటికీ, తెలంగాణలో కీలక పదవులలో స్థానికేతరులు ఉండి, ముల్కీ నిబంధనలను అనుసరించలేదు.
2. జి.ఓ. 36 (1969), స్థానికేతరులను తొలగడానికి ఉద్దేశించినది, ఉద్యోగుల బదిలీ లేదా ఆంధ్ర నుండి అధికారం బదిలీలో గణనీయ ఫలితాలను సాధించలేకపోయింది.
3. స్థానిక అభివృద్ధిని పర్యవేక్షించడానికి ఏర్పాటు చేసిన ప్రాంతీయ మండలికి నిజమైన నిర్ణయాత్మక అధికారం లేకపోవడంతో, అది ప్రభావవంతంగా పనిచేయలేదు.

బి. ఆర్థిక అసమానతలు
1. తెలంగాణ అభివృద్ధి కోసం చేసిన నిధుల కేటాయింపులు ఎప్పుడూ పూర్తిగా అమలుకాలేదు. అంతేగాక ఆంధ్ర ప్రాజెక్టులకు సాగునీటి మరియు భూసంస్కరణలలో ప్రాధాన్యత ఇవ్వబడింది.
2. ఎనిమిది-సూత్రాల పథకం వనరుల పునర్విభజన హామీ ఇచ్చినప్పటికీ, తెలంగాణ వ్యవసాయ ఆర్థిక వ్యవస్థ నిధిరహితంగా ఉండిపోయింది.
3. నాగార్జున సాగర్ ప్రాజెక్టు వంటి సాగునీటి పథకాలు ఆంధ్రకు అనుకూలంగా ఉండి, ఆర్థిక అసమానతలను మరింత తీవ్రతరం చేశాయి.

సి. ప్రాంతీయ ఆకాంక్షల నిర్లక్ష్యం
1. ఆంధ్ర నాయకులు మంత్రిమండలిలో ఆధిపత్యం చెలాయిస్తూ, తెలంగాణ ప్రజల ఆకాంక్షలను పక్కన పెట్టారు.
2. ఉపముఖ్యమంత్రి పదవి మరియు మంత్రిమండలిలో 60:40 ప్రాతినిధ్యం హామీ నెరవేరలేదు. తెలంగాణ పూర్తిగా నిరాదరణకు గురైంది.
3. సాంస్కృతిక విచ్ఛిన్నత: ప్రభుత్వ ఉద్యోగాలు మరియు విద్యలో ముల్కీ నిబంధనలను అమలు చేయడంలో విఫలమవడం వల్ల సాంస్కృతిక విచ్ఛిన్నత మరియు ప్రాంతీయ వ్యతిరేకత పెరిగాయి.

ముగింపు
ఎనిమిది-సూత్రాల మరియు ఐదు-సూత్రాల పథకాలు పరిపాలనాత్మక పరిష్కారాలను ప్రతిపాదించినప్పటికీ, ముల్కీ నిబంధనల వంటి కీలక డిమాండ్లను అమలు చేయడానికి సంకల్పం మరియు రాజ్యాంగ ఆధారం లేవు. 1971లో మర్రి చెన్నారెడ్డి నేతృత్వంలోని తెలంగాణ ప్రజాసమితి 14 లోక్‌సభ సీట్లలో 10 సీట్లు సాధించినప్పుడు, అమలుకు నోచుకోని సాంకేతిక ప్రణాళికలు అర్థవంతమైన స్వయంపరిపాలనకు ప్రత్యామ్నాయంగా ఉండలేవని స్పష్టమైంది. ఈ విఫల ప్రయత్నాలు తెలంగాణ స్వతంత్ర రాష్ట్ర డిమాండ్‌ను దీర్ఘకాలంగా ఉండేలా చేశాయి.